Als onderzoeker bij DSM was de aanstelling van Jan Fortuin aan de Universiteit van Amsterdam in 1976 van wetenschappelijk belang, aangezien het vakgebied Procestechnologie zich nog moest ontwikkelen op het raakvlak van industrie en de academische wereld. Jan was een procestechnoloog in hart en nieren. Hij had de opkomst van die tak van wetenschap na de Tweede Wereldoorlog van dichtbij meegemaakt en maakte er sinds zijn opleiding aan de TU Delft deel van uit.

Jan was een van de echte pioniers van het vakgebied en zijn werkzame leven omspande de periode van de 'old school' analytische benadering tot de opkomst van software voor procesmodellering zoals ASPEN flowsheeting. In de standaardreeks 'De geschiedenis van de chemie in Nederland' beschreef hij zijn ervaringen en opvattingen. In deel 3 over 'De ontwikkeling van de chemie van 1945 tot begin jaren tachtig' is hoofdstuk 4 van zijn hand: 'Procestechnologie en chemische industrie'. Het is als zijn wetenschappelijke testament te beschouwen.

Telefonisch leidinggeven

In de praktijk betekende de gecombineerde aanstelling bij zowel DSM als de UvA dat Jan vaak telefonisch leiding moest geven aan de Amsterdamse experimenten. Deze ‘remote control’ situatie zorgde wel eens voor wat hilariteit - berichten dat alles perfect volgens plan verliep, kwamen niet altijd overeen met de werkelijkheid in het lab... Van zijn kant was Jan niet altijd tevreden met de situatie. In het maandelijkse faculteitsblad 'Uiltje van Pallas' werd hij geïnterviewd, ook over de wekelijkse heen- en terugreis van Geleen naar Amsterdam. De kop van het artikel bevatte zijn verzuchting "In de trein gaat de telefoon niet". Een situatie die vandaag de dag behoorlijk achterhaald is.

De groep van Jan werkte aan een breed scala aan onderwerpen, met zo’n twintig succesvolle promoties als gevolg. Een belangrijk onderwerp was tweefasenstroming in buizen en T-stukken. Ook absorptie van gas in slurryreactoren, adsorptie van water op aluminiumoppervlak en katalysatordeeltjes op gasbellen passeerden de revue. Op het gebied van apparaten bleek de gepulseerde gepakte kolom een succesvol onderwerp van studie. Meer fundamenteel onderzoek betrof rheometrie; warmte- en stofoverdracht bij turbulente buisstroming; en reductie van wrijving bij turbulente stroming (met polymeren). Later volgde meer modelmatig onderzoek aan het dynamisch gedrag van continue en batchreactoren, waar ook meer chemie in aanwezig was. Jan begeleidde promovendi tot ver na zijn emeritaat. De laatste, in 1998, kon niet eens meer formeel bij hem promoveren. Zijn opvolger Piet Iedema nam die taak graag op zich. Jan's laatste artikel verscheen in 2003 (hij was toen 76) in AIChE Journal, geschreven samen met zijn voormalige collega Peter Hamersma: "Effect of drag reducers on transport phenomena in turbulent pipe flow".

Jan had ook een belangrijke bijdrage in de internationale ontwikkeling van de Chemical Engineering. Gedurende twintig jaar, van 1972 tot 1992, was hij een van de secretarissen van de ‘Working Party (WP) on Chemical Reaction Engineering’ van de ‘European Federation of Chemical Engineering (EFCE)’.  Mensen die met hem werkten herinneren zich zijn fenomenale geheugen voor congresdata, plaatsen en voorzitters. In een overzichtsartikel in een uitgave van 1992 van het tijdschrift 'Chemical Engineering Science' beschrijft hij niet alleen de activiteiten van de werkgroep en belangrijke procestechnologische ontdekkingen, maar hij noemt ook de betrokken mensen, op waarderende toon. Het typeert hem, hij was niet alleen geïnteresseerd in wetenschap, maar ook in de mensen.

Aimabel, gedreven en nauwgezet

Jan wordt herinnerd als een aimabel mens, correct, beleefd en vriendelijk. Hij kon veeleisend zijn in zijn gedrevenheid en nauwgezetheid, verwachtend dat een discussie in de ene week zou leiden tot resultaten of implementatie in de week erop. Sommige van zijn promovendi ervoeren het schrijven van hun eerste wetenschappelijke artikel als een 'vuurdoop'. Het kon tientallen revisies vergen, maar ze kregen een perfect oog voor fouten en gedachtekronkels. Beroemd waren de PhD lunches in de nabijgelegen 'Plantage' die bijna altijd resulteerden in een servet volgekrabbeld met Jan's nieuwste ideeën voor onderzoek. Een van hen herinnert zich zijn promotor als bijzonder integere, geduldige, vriendelijke, vasthoudende en scherpe leermeester die hem de waarde leerde van wat juist is, wat klopt, wat wetenschappelijk onderbouwd is. Medewerkers herinneren zich hoe hij wiskundige (analytische) oplossingen van modelproblemen, verkregen met een programma als Mathematica (Wolfram), handmatig controleerde om te zien of ze wel klopten. Hij was ook een groot voorstander van het gebruik van SI-eenheden (système international) en drong regelmatig aan op het correcte gebruik ervan.

Na zijn emeritaat bleef Jan de Amsterdamse labs regelmatig bezoeken, vanuit zijn woonplaats Sittard. Hij had altijd een agenda, steevast gevuld met gesprekken waarin hij enthousiast over zijn laatste bevindingen sprak. Deze konden lang duren, vooral als hij een analytische oplossing presenteerde voor een probleem dat hij in eerste instantie alleen numeriek had kunnen oplossen. Ze konden een beproeving zijn voor het geduld van zijn toehoorders, maar vormen ook een onmisbare herinnering aan de man die hij was.

Er is met Jan Fortuin een geïnspireerd wetenschapper heengegaan, een degelijk en gedisciplineerd vakman, een fijn mens, met ook oog voor de menselijke kant van de wetenschap. Beste Jan, rust zacht!

Piet Iedema, Renate Hippert

Zie ook

Jan Fortuin in het UvA Album Academicum